Projekt instrukcji wydawniczej dla pisanych źródeł historycznych do połowy XVI w.
| Author: | Adam Wolff |
| Subject: | Projekt instrukcji Wolffa |
| Opublikowane: | „Studia Źródłoznawcze”, T. 1, 1957 |
| Keywords: | źródła historyczne, edycja, wydawanie, Projekt Instrukcji Wolffa |
| Date: | 24 paź 2006 |
Spis treści
Źródła historyczne utrwala się i rozpowszechnia w drodze odtwarzania tekstu (w postaci podobizny fototypicznej lub drukiem), albo przekazywania jego treści za pomocą regestowania, ekscerptowania i innych sposobów. (Now. 1).
Źródła historyczne ogłasza się bądź w zbiorach samoistnych, bądź jako załączniki do prac konstrukcyjnych. Instrukcja niniejsza przeznaczona jest dla wydawców samoistnych zbiorów źródeł. Poszczególne jej przepisy ważne są też dla wydawców fragmentów tekstów źródłowych ogłoszonych w przypisach. (Now. 2).
W szczególnych wypadkach wydawca może odstąpić od zasad niniejszej instrukcji i stosować konsekwentnie zasady własne. W tym wypadku powinien w przedmowie przedstawić i uzasadnić wprowadzenie zmiany. (Now. 3).
Jeżeli wydawnictwo zawiera w jednym tomie materiały sprzed połowy w. XVI i późniejsze, można w całym tomie zachować jednolitą metodę wydawniczą właściwą dla źródeł średniowiecznych, zwłaszcza jeżeli te ostatnie tworzą właściwy zrąb wydawnictwa.
Właściwy zrąb wydawnictwa powinny tworzyć materiały stanowiące określoną całość w komplecie lub wyborze, a więc odnoszące się do jakiegoś typu źródeł, jakiejś dziedziny, okresu historycznego, zagadnienia, faktu, miejscowości itp. lub obejmujące jakiś zespół archiwalny, ewentualnie jego część. (Now. 5).
Wybór sposobu publikacji: w całości, w regestach czy w ekscerptach zależy od ilości i ważności materiału. Ten sposób wydania nie musi być w całym wydawnictwie jednolity. Obok części drukowanych w całości mogą być inne podane w regestach lub ekscerptach. (Now. 7).
Akty, listy i inne materiały nienarracyjne szereguje się w porządku chronologicznym. Można jednak w razie potrzeby tworzyć pewne grupy ściśle związane treściowo, które z kolei układa się w porządku chronologicznym. (Now. 8).
Projekt niniejszy oddany został do druku wiosną 1955 r., w końcu zaś tegoż roku ukazały się Zasady wydawania tekstów staropolskich --- Projekt, Wrocław 1955, będące następnym etapem prac prowadzonych w Instytucie Badań Literackich nad zagadnieniami edytorskimi. Zaznaczyć trzeba, że symbole wydawnicze proponowane przez polonistów są najzupełniej sprzeczne z wyrobioną praktyką historyków. Zastosowanie w tych dwóch dyscyplinach jednakowych symboli byłoby wprawdzie pożądane, wydaje się jednak niemożliwe ze względu na ugruntowane sprzeczne tradycje.
Podstawą wydania jest rękopis (autograf, oryginał, minuta, koncept, kopia współczesna, późniejsza), napis epigraficzny, podobizna lub druk. (Now. 9).
Jeśli obok oryginału (autografu) zachowała się minuta, koncept lub czystopis poprawiony, zamieniony w minutę, należy wziąć za podstawę tekst oryginału, podając w przypisach tekstowych odmianki pierwotnego tekstu. Miejsca znacznie odbiegające od oryginału mają być drukowane równolegle.
Dopiski i uwagi czytelników, rezolucje, wskazówki do odpowiedzi itp. dopisywane przez odbiorców lub ich kancelarie na oryginałach należy w wydawnictwie uwzględnić.
Dopiski robione na kopiach można także uwzględnić w przypisach, jeżeli są charakterystyczne, a zwłaszcza jeżeli wiadomo, w czyim posiadaniu były te kopie lub kto je mógł czytać. (Now. 10).
Gdy dochowały się dwa (lub więcej) egzemplarze tego samego oryginału (autografu), z których jeden przyjęto za podstawę wydania, należy wybór uzasadnić, warianty zaś pozostałych egzemplarzy podać w przypisach tekstowych. Dłuższe części tekstów odbiegające od siebie drukuje się w kolumnach obok siebie. (Now. 11).
Jeśli za podstawę wydania służy oryginał (autograf), zasadniczo nie należy uwzględniać odmian tekstowych jego kopii rękopiśmiennych czy drukowanych. Wydawca powinien jednak podać, że kopie istnieją lub wskazać wcześniejsze, do wieku XVI włącznie oraz ważniejsze spośród późniejszych. Istotne odmiany kopij należy zawsze podawać w wypadku, gdy chodzi:
o kopie, a zwłaszcza transumpty przywilejów, specjalnie nadawczych,
o kopie źródeł o znaczeniu prawnopublicznym oraz teksty tychże mające charakter urzędowy,
kopie współczesne, różniące się znacznie od oryginału, tak że zachodzi podejrzenie, że zmiany te zostały świadomie wprowadzone,
nadto w innych szczególnych wypadkach. (Now. 12).
Odtwarzając tekst źródła na podstawie dwóch lub więcej kopij, należy się kierować ogólnie przyjętymi zasadami emendacji i restytucji tekstu, uwzględniając znaczenie i odrębne właściwości różnych typów źródeł. W przypisach tekstowych należy podawać jedynie odmianki kopij stojących najbliżej oryginału, pomijając odmianki kopij dalszorzędnych, od tamtych pochodzących (chyba że przemawiają za tym szczególne względy, np. przy tekstach prawnych, mających znaczenie dla praktyki, przy tekstach narracyjnych itp.). Odmianki te nie uwzględniają oczywistych błędów kopisty, ortografię zaś uwzględniają tylko w imionach własnych osób i miejscowości oraz, o ile to możliwe, w tekstach niełacińskich. (Now. 13).
Mając kilka różniących się istotnie między sobą redakcji tego samego tekstu dochowanego w kopiach, należy je drukować w kolumnach obok siebie. (Now. 14).
Teksty drukowane w nowszych czasach bez dokładnego podania pochodzenia przekazu, a wykazujące różnice treściowe za znanym wydawcy przekazem rękopiśmiennym, nasuwają przypuszczenie, że zostały wydane na podstawie innego przekazu nieznanego wydawcy i w takim razie należy z nimi postąpić jak z kopiami rękopiśmiennymi. (Now. 15).
Pisma i dokumenty podrobione drukuje się w całości lub w ekscerptach, o ile odegrały one pewną rolę prawną lub polityczną, odzwierciedlają stan społeczny i gospodarczy pewnego czasu lub wreszcie są świadectwem kultury swojej epoki (por. art. 58). (Now. 19).
A. Zasady ogólne
Tekst wydawnictwa winien o ile możności jak najwierniej odtwarzać podstawę wydania. Od tej zasady istnieją dla pisowni i interpunkcji niżej wskazane wyjątki, uzasadnione potrzebą ułatwienia w czytaniu i zrozumieniu tekstu. Przepisy poniższe obejmują wszystkie części przekazu: zarówno właściwy tekst źródłowy, jak nadpisy oraz wszelkie zapiski marginesowe i dorsalne. Z podstawy wydania sporządza się odpis (kopię wydawniczą), który służy za podstawę druku. (Now. 21).
B. Uproszczenia
Opuszczenie części tekstu przez wydawcę zaznacza się przez dwie kreski — —. Opuszczenia występujące w podstawie wydania zaznacza się przez pięć kropek. (Now. 24).
Jeżeli wydawca streszcza tekst (regestuje), winien podać streszczenie kursywą.
W tekstach wydawniczych opuszcza się ustępy, które są wydrukowane w tym samym wydawnictwie (np. dokumenty transumowane, identyczne wykazy świadków itp.), o czym informuje czytelnika objaśnienie kursywą w tekście w nawiasach prostokątnych lub przypis tekstowy. (Now. 25).
Skrócenia pisma należy rozwiązywać, zachowując lub nawet — gdy to okaże się celowe — wprowadzając powtarzające się często w danym źródle:
Skrócenia techniczne w zakresie czasu, miar, wag i pieniędzy, w formach najczęściej występujących w danym lub pokrewnych, współczesnych mu przekazach, np. fer. (feria), f. (festum), den. (denarius), frt. (ferto), fl. (florenus), gr. (grossus), scot. (scotus), sol. (solidus), cor. (coretus); dla funta (libra) znak lb.
Skrócenia konwencjonalne, jak etc. (et cetera), ss. (subscripsi), mp. (manu propria), ut s. (ut supra), NB (Nota Bene, tylko w kodeksach rękopiśmiennych), it. (item), ib. (ibidem).
Skrócenia wyrazów służących do oznaczenia dostojeństwa lub tytułu, np. Illis (Illustris), Illmus (Illustrissimus), Sctas (Sanctitas), Sermus (Serenissimus), Sertas (Serenitas), Dtio (Dominatio), Sintas (Sinceritas), Ptas (Paternitas), Mtas (Maiestas), Rus (Reverendus), Rmus (Reverendissimus). Wyrazy te można także skracać przez ściągnięcie: Mtas (Maiestas), Sctas (Sanctitas), Stas (Serenitas), Dtio (Dominatio), obcięcie: Fid. (Fidelitas), lub za pomocą syglów, tj. pojedynczych pierwszych liter: P.V. (Paternitas Vestra).
Skracając jednak te wyrazy, należy je podać w każdej jednostce wydawniczej pierwszy raz w pełnej formie.
Skrócenia przymiotników we wszystkich przypadkach: b. (beatus), s. (sanctus), bb. (beati), ss. (sancti).
Skrócenia wyrazu ord. (ordinis).
Skrócenia wyrazów służących do określenia przynależności stanowej jak dnus (dominus), dni (domini), dno (domino) itd., gener. (generosus), nob. (nobilis), vener. (venerabilis), hon. (honestus), honor. (honorabilia), prov. (providus), labor. (laboriosus).
Skrócenia czasowników, np. s-t (solvit), s-nt (solverunt), recog-t (recognovit), m-t (mansit) itd.
Kropki kładzie się tylko po skróceniu przez obcięcie i po syglach.
We wszystkich przypadkach, o których mowa w punkcie 1., w razie częstego użycia większej ilości skróceń należy ich wykaz objaśniający podać na początku wydawnictwa, bezpośrednio przed tekstem.
Zachowuje się również lub nawet wprowadza skrócenia alegatów z Pisma św., ze zbiorów praw i z literatury teologicznej lub prawniczej. W razie potrzeby (gdy dany alegat nie jest sam przez się zrozumiały lub budzić może wątpliwości) objaśnia się go w przypisie rzeczowym, używając stosowanej obecnie powszechnie nowoczesnej formy cytowania.
Zasady powyższe tyczą wszystkich języków, nie tylko łacińskiego. (Now. 26).
Przy wyrazach skróconych przez ściągnięcie podaje się w razie ich odmiany (tj. w przypadkach poza mianownikiem) odpowiednią końcówkę. Jeżeli kilka wyrazów składa się na tytuł podany nie w mianowniku, wystarczy dać końcówkę w jednym z tych wyrazów, najlepiej przy rzeczowniku. W tytułach składających się z kilu wyrazów mogą być jedne z nich skrócone przez sygle, inne przez obcięcie lub ściągnięcie. Przy często powtarzających się tytułach, zwłaszcza w korespondencji, wskazane jest używanie syglów. Jeśliby jednak przy tytułach podanych w syglach powstała wątpliwość, w którym przypadku jest mowa o danej osobie, należy użyć skrótu przez ściągnięcie, aby móc podać właściwe zakończenie przypadku. (Now. 27).
Imiona własne, nazwiska, nazwy miejscowości podane w przekazie źródłowym tylko początkowymi literami należy w razie zupełnej pewności uzupełnić w tekście, zamieszczając uzupełnioną część antykwą w nawiasach prostokątnych. Jeśliby jednak wydawca miał w tym względzie jakąkolwiek wątpliwość, pozostawi w tekście tę literę początkową, a przypuszczalne rozwiązanie poda w przypisie tekstowym. (Now. 28).
Pisownię skróconych wyrazów należy przy rozwiązywaniu zastosować do zasad niniejszej instrukcji. W wypadkach pozwalających na swobodę w rozwiązywaniu należy zastosować się do zasad ortograficznych danego pisarza albo też danej kancelarii (np. lra = litera lub littera, nil = nihil lub nichil), w braku zaś jakichkolwiek wskazówek — do praktyki odpowiedniego miejsca i czasu.
lra - r z kreską ponad
Gdy kopia dokumentu opuszcza dla skrócenia niektóre części tekstu, np. formuły lub świadków, albo wręcz rozdziały tekstu, odsyłając słowami ut supra do innego dokumentu, należy na tej podstawie odtworzyć tekst lub skierować doń, jeśli był już w tym wydawnictwie drukowany. W pierwszym wypadku słowa ut supra należy podać z objaśnieniem w przypisie tekstowym, w drugim zaś pozostawić w tekście, w żadnym wypadku nie powinny być pominięte. (Now. 32).
C. Daty i Cyfry
Daty w tekście podawane według kalendarza rzymskiego, kościelnego lub innych należy podać zgodnie z pisownią przekazu, a obok w razie, jeżeli nie ma ich rozwiązania w nagłówku pozycji, dać w nawiasach prostokątnym, kursywą, cyframi dzień, miesiąc i w razie potrzeby rok według dzisiejszej rachuby czasu, przy czym miesiąc podaje się cyfrą rzymską. Po cyfrach dziennej i miesięcznej nie daje się kropek. (Now. 33).
Cyfry winny być bez zmiany wzorowane na przekazie źródłowym. Należy więc zachować w druku cyfry rzymskie (duże lub małe), arabskie, słowami wyrażone lub w połączeniu dwa a nawet trzy systemy powyższe, stosownie do tego, jak są podane w źródle. Cyfry rzymskie w datach zachowują nadpisane ablativu, np. MoCCCoIo (w razie trudności technicznych: M-oCCC-oI-o). Wyjątek od powyższej zasady wprowadzić można w źródłach, w których cyfry występują zbyt często, np. w rachunkach, gdzie nagromadzenie cyfr rzymskich zacierałoby przejrzystość tekstu i utrudniało orientację; tam mogą być zastąpione arabskimi, z zaznaczeniem tego w przypisie na początku tekstu lub w przedmowie do wydawnictwa.
Ułamki podawać należy w cyfrach arabskich. (Now. 35).
D. Pisownia
Odtwarzając w druku tekst łaciński na podstawie przekazu średniowiecznego, należy zachować w zasadzie ściśle wszelkie właściwości pisowni. Pisać zatem należy w ślad za pisarzem: nihil i nichil, legitime i legittime, condam i quondam, Johannes i Joannes, Jhesus Christus i Jesus Cristus. Natomiast Xpc rozwiązywać na Christus, zaznaczając sposób skrócenia w przypisie lub przedmowie, jeżeli ten skrót występuje stale w danym źródle, podobnie Spc (Spiritus) i epc (episcopus). Dyftong ae oddać należy według pisowni przekazu przez ae, ę lub e; podobnie zachować należy pisownię dyftongu oe (natomiast nie ma powodu odtwarzać w drugu ligatur tych dyftongów, gdyż mają one czysto graficzny charakter). Również litery e i t w zgłoskach cia, tia, cio, tio, ctio, ccio itp. zastosować należy do pisowni przekazu. Od tej zasady istnieją następujące wyjątki, które jednak nie mają bezwzględnie zastosowania do imion i nazwisk osób oraz do nazw miejscowych, gdyż te oddawać należy w druku jak najwierniej, bez najmniejszej zmiany, według pisowni przekazu:
Zdwojenia spółgłosek na początku wyrazu (najczęściej f i l) nie uwzględnia się (także w imionach własnych).
j oddawać należy przez i (jbi, ibj pisać ibi). Tak samo ij, y przez ii (hijs lub hys pisać hiis, junij lub iuny pisać iunii). Natomiast zachować trzeba y tam, gdzie ono zastępuje dźwięk pojedynczego i, pisać zatem należy w ślad za przekazem: ymmo, ydoneus, tytulus, pyus itd.
Litery v i u, których w wiekach średnich używano na przemian, nadając im tę samą wartość dźwiękową, stosują się do swej obecnej fonetycznej wartości: dźwięk samogłoskowy należy wyrażać przez u, spółgłoskowy przez v. Zachowuje się natomiast w tam, gdzie zastępuje zgłoskę vu, np. wlgariter, ewm.
Pisownia polskich tekstów bądź pojedynczych wyrazów wplecionych w tekst łaciński ma się wiernie stosować do przekazu, z zachowaniem łącznego i rozłącznego pisania wyrazów. Natomiast nie ma potrzeby zachowywać wielkich liter tam, gdzie użycie ich nie jest uzasadnione dzisiejszą pisownią. Nie uwzględnia się graficznej różnicy między długim a krótkim s i między długim a krótkim z; pisze się zawsze zwyczaje s i z, nie ma też potrzeby umieszczania kropek nad y. Nosówki należy oddawać w miarę możności tymi samymi znakami jak w przekazie. O ile to możliwe, należy tekst polski wraz z dodaną w razie potrzeby transkrypcją oddać przed wydaniem do przejrzenia językoznawcy.
Teksty staro-ruskie zasadniczo należy wydawać cyrylicą; w razie trudności technicznych można transliterować cyrylicę alfabetem łacińskim posługując się zasadami przyjętymi w bibliotekarstwie, przy czym należy zwrócić uwagę na pochodzenie tekstu wschodnio- lub zachodnio-ruskie, od czego zależy transliterowanie.
Skrócenia wszystkie rozwiązuje się do pełnego brzmienia wyrazu i uzupełnia opuszczone przy nich litery, włączając litery nadpisane, tzw. titły. Natomiast nie uzupełnia się znaków twardych i miękkich tam, gdzie ich nie ma w przekazie źródłowym, czy to w samych wyrazach, czy też w titłach.
W datacji należy pozostawić liczby ruskie ściśle według pierwowzoru, rozwiązując je obok w tekście (w nawiasach prostokątnych cyframi arabskimi, kursywą) lub w nagłówku pozycji (por. art. 24). Daty roczne według rachuby bizantyńskiej podaje się prócz tego cyframi arabskimi w przypisie tekstowym.
Przy wydawaniu tekstów czeskich obowiązują na ogół te same zasady, co dla tekstów polskich. Teksty niemiecki wydawać należy wedle zasad przyjętych przez Corpus der altdeutschen Originalurkunden bis zum Jahr 1300, e.d Fr. Wilhelm i R. Newald t. I--II, 1929-43.
W przekazach od połowy XVI w. bez względu na to, czy rękopiśmiennych, czy drukowanych, pisownia z wyjątkiem imion, nazwisk i nazw miejscowych (do których należy stosować przepisy dotyczące przekazów średniowiecznych) ulegnie modernizacji, chyba że nie ma wątpliwości, iż przekaz nowożytny zachował pisownię przekazu średniowiecznego, od którego bezpośrednio pochodzi. Dla przekazów tych należy, uwzględniając lokalne właściwości językowe, trzymać się zasad wyłożonych i stosowanych w Instrukcji Wydawniczej dla źródeł nowożytnych. (Now. 23).
W użyciu liter wielkich stosować należy praktykę nowoczesną. Pisze się przeto wielką literą:
Po kropce, rozpoczynając nowe zdanie; po dwukropku tylko wtedy, jeśli następuje po nim cudze zdanie (np. cytat biblijny lub tekst statutowy).
Imiona własne osób, nazwy topograficzne (miast, ulic, bram miejskich, wsi, rzek, jezior itd.) oraz nazwy narodów i państw (np. Regnum Poloniae, Magnus Ducatus Lithuaniac, Antiqua Civitas Warsowiensis), Corona w znaczeniu Polski, Magnus Ducatus w znaczeniu Litwy.
Przymiotniki łacińskie utworzone od imion własnych (np. episcopus Cracoviensis, grossorum Polonicalium).
Tytuły, zwłaszcza w alokucjach, np. R-me Pater, V. Regia M-tas.
Grupa wyrazów religijnych, jak Deus, Deus Omnipotens, Dominus (w znaczeniu Deus), Maria Virgo, Ecclesia w znaczeniu kościoła powszechnego (ale także Ecclesia Orientalis), Sedes apostolica itp. Wszystkie sakramenty pisze się małą literą; duża tylko Eucharistia, Corpus (Sanguis) Domini. Małą literą pisze się także przymiotniki: sanctus, gloriosus, beatus, divina, miseratione itp.
Nazwy niedziel, świąt i czasów kościelnych (np. dominica Laetare, Ascensio Domini, dies Cinerum, Quadragesima, Adventus itp.).
Nazwy zakonów: Cistercienses, Fratres Minores, Fratres Predicatores, ale ordo s. Francisci.
Nazwy miesięcy i dni tygodnia oraz określenia rzymskiego kalendarza (kalendae, idus nonae) pisać należy małą literą z wyjątkiem rzymskiej nomenklatury dni tygodnia, np. dies Martis, dies Veneris itd. Małymi też literami rozpoczyna się w dokumentach formuły protokołu jak formułę obwieszczającą, następującą bezpośrednio po instytucji, np. Sigismundus — — significamus — — quomodo. Podobnie: Actum — — presentibus itd.
Rozdzielanie i łączenie wyrazów stosuje się do zasad nowoczesnych. Częstego więc zwłaszcza we wcześniejszym średniowieczu naszym, łączenia przyimków i imionami pospolitymi nie należy uwzględniać, więc np. ineventum pisać in eventum. Wyjątkowo pisać utarte zrosty extune i exnunc, necnon, imprimis, econtra, christifideles.
E. Interpunkcja
Interpunkcja ma być z pominięciem dawnej modernizowana, tak jednak, aby myśl nie została zmieniona. W razie potrzeby należy zaznaczyć w przypisie tekstowym interpunkcję podstawy wydania. W dłuższych ustępach jednorodnej treści należy oddzielać średnikami wyliczenia poszczególnych spraw, np. w przywilejach wyliczenia poszczególnych nadań zaczynające się zazwyczaj od słówka item, chyba że od Item rozpoczyna się osobne zdanie z podmiotem i orzeczeniem.
Tytułu urzędowego stojącego bezpośrednio po imieniu nie oddziela się od niego przecinkiem, np. Wladislaus rex Polonie, Johannes palatinus Cracouiensis, Stanislaus et Johannes consules Cracouienses.
Znakiem zapytania, wykrzyknikiem, cudzysłowem, o ile nie ma ich w przekazie źródłowym, należy szafować oszczędnie. Jeżeli w tekście źródła zacytowane jest obce zdanie, należy je zamieścić w cudzysłowie.
Do oddania nawiasów podstawy wydania służą nawiasy okrągłe. (Now. 34).
Zewnętrzna postać tekstu dochowanego w oryginalnym przekazie powinna być odpowiednio w druku uwydatniona. Odstępy w tekście (a linea) stosują się ściśle do oryginału i z reguły nie wprowadza się ich dowolnie tam, gdzie ich nie ma w oryginale. Wyjątkowo rozpoczyna się a linea w transumptach część następującą po inserowanym dokumencie (wydrukowanym na innym miejscu, pod datą). Podobnie oddziela się formuły wstępne i końcowe w tzw. widymatach.
W tekstach prawnych o charakterze normatywnym (np. konstytucje, statuty, obszerniejsze przywileje itp.) można poszczególne artykuły dla przejrzystości (zwłaszcza gdy w podstawie wydania oznaczone są przez Item lub znak paragrafu) rozpoczynać a linea i zaopatrzyć w bieżącą numerację (kursywą w nawiasach prostokątnych), przy czym należy układ ten objaśnić w przedmowie lub pod nagłówkiem (zob. art. 67).
Formuły dokumentów mające w oryginałach miejsca oddzielne (np. adresy w listach i mandatach, intytulacje w niektórych dokumentach XV w., formuły relacyjne oraz podpisy wystawców, świadków i urzędników kancelaryjnych) winny być o ile możności podane w tych miejscach, na których znajdują się w oryginałach. (Now. 36).
Części tekstu pisane pismem wydłużonym (np. inwokacje) należy uwydatnić odpowiednim krojem druku lub odznaczyć ujęciem w dwie kreski pionowe || || albo wreszcie objaśnić w przypisie.
Końce 2-3 pierwszych wierszy w dokumentach oryginalnych zaleca się zaznaczyć kreską pionową. Dla dokumentów do końca XIII w. zostawia się uznaniu wydawcy oznaczenie długości wierszy w całym dokumencie. W tekstach zaczerpniętych z ksiąg zaznaczyć należy początek każdej stronicy, podając w tekście kursywą w nawiasach prostokątnych jej liczbę poprzedzoną literą k. (karta) ew. s. (stronica).
Wyrazy wypisane w oryginale w całości majuskułą mają być oddane w druku także majuskułą lub przynajmniej winna być na ten szczegół zwrócona uwaga w przypisie tekstowym.
Dwa punkty, które niekiedy zjawiają się w dokumentach w miejsce imienia przed tytułem, pozostawić należy bez uzupełnienia ich w tekście, objaśniając w przypisie rzeczowym, o ile zachodzi tego potrzeba.
W bullach papieskich oraz innych dokumentach zawierających rotę miejsce jej oznacza litera R., miejsce Bene Valete wskazują B.V., monogramu — M., znaku notarialnego — Z.N., przy czym dewizę i inne napisy wraz z opisem tych znaków podać należy we wstępie do dokumentu. Podobnie też należy zaznaczyć chrismon (za pomocą większego C.) i krzyż (za pomocą znaku krzyża).
Każda zmiana ręki i atramentu w oryginalnym przekazie winna być zaznaczona w przypisie tekstowym i o ile możności bliżej określona; w innych przekazach tylko wtedy, jeśli zachodzi tego potrzeba. W niektórych wydawnictwach (np. tekstów prawnych, gospodarczych) sposób zapisywania można omówić przy objaśnieniach przekazów.
A. Uwaga wstępna
W celu osiągnięcia jak największej przejrzystości w wydawnictwie, wszystko, co pochodzi od wydawcy (z wyjątkiem uzupełnień braków w nawiasach prostokątnych i rozwiązań skrótów oraz przedmowy i skorowidzów), należy drukować kursywą, sam zaś tekst źródłowy antykwą. Wyrazy innojęzyczne uwydatnia się drukiem rozstrzelonym, co wszakże nie dotyczy nazw osobowych i miejscowych. (Now. 37).
B. Przypisy tekstowe
Szczegółowe uwagi krytyczne wydawcy, dotyczące postaci zewnętrznej i brzmienia tekstu źródłowego, należy podawać w przypisach tekstowych umieszczonych bezpośrednio na tej samej stronie, a drukowanych kursywą. Przytoczone w przypisach zdania czy wyrazy z tekstu źródłowego drukuje się antykwą. (Now. 38).
Odsyłacze do tych przypisów (bez półnawiasów) mają być zaczerpnięte z małego alfabetu w składzie łacińskim. Po wyczerpaniu alfabetu należy rozpocząć go na nowo poprzedzając każdą jego literę literą a: aa ab ac itd. analogicznie w dalszym ciągu ba bb bc itd. Taki odsyłacz tyczy się tylko wyrazu, po którym stoi.
Jeżeli przypis odnosi się do grupy wyrazów (do całego zdania lub całego ustępu), należy ująć te wyrazy w kolejce odsyłacze opatrzone kreskami (wskazującymi kierunek ujętego w odsyłacze tekstu); kreski odróżniają te znaki od odsyłaczy tyczących się poszczególnych wyrazów, np. a-Kazimirusb rex Polonie-c: przypis oznaczony a-c tyczy się wszystkich trzech wyrazów, oznaczony b — samego słowa Kazimirus.
Odsyłacz w postaci dwóch jednakowych liter połączonych kreską (typu a-a, ew. ab-ab) oznacza miejsce tekstu, po którym następuje w jednym lub kilku przekazach wyraz czy grupa wyrazów nie przyjęta do tekstu ustalonego, lecz przytoczona w przypisie.
Alfabet rozpoczyna się na nowo z każdą stronicą. (Now. 39).
Przypisy tekstowe powinny być możliwie najzwięźlejsze. Przy odmiankach tekstowych należy poszczególne przekazy źródłowe oznaczać w skróceniach (np.: or., kop.). W razie uwzględnienia liczniejszych kopii wyróżnia się je numerami, syglami albo paru początkowymi literami nazwiska ich autora, miejsca przechowania lub ustalonej nazwy źródła. Skróty te umieszcza się po odmiance tekstowej, ew. na końcu przypisu. (Now. 40).
Użyte przez wydawcę skrócenia ogólne, powtarzające się w całym wydawnictwie, należy zestawić w wykazie alfabetycznym na jego początku po przedmowie, zastosowane zaś w jednej tylko pozycji należy podać w objaśnieniach do niej przy wyliczeniu przekazów źródłowych. (Now. 41).
Językiem przypisów jest język ogólnej redakcji wydawnictwa. (Now. 42).
C. Braki w tekście
Miejsce zniszczone, miejsce nieczytelne, opustkę umyślną i nieumyślną, skrócenie nieprawidłowe albo budzące wątpliwości uzupełnia się nie zmieniając kroku druku (antykwa) i zaznacza się ujęciem w nawiasy prostokątne z odsyłaczem wewnątrz nawiasów do przypisu informującego o rodzaju braku. Braki formalne w literach poprawia się bez zaznaczenia. (Now. 43).
Jeśli wydawca nie może uzupełnić miejsca zniszczonego, nieczytelnego lub opustki umyślnej i nieumyślnej, zaznacza je w nawiasach prostokątnych mniej więcej tylu kropkami, ilu liter brakuje, z odsyłaczem w środku. Brak większej ilości słów lub całych wierszy zaznacza się nawiasami prostokątnymi bez kropek z odsyłaczem wewnątrz nawiasów. W przypisie tekstowym podaje się rodzaj braku oraz ewentualnie w przybliżeniu liczbę liter, wierszy lub stron, jak mogłaby się tam pomieścić.
Nie rozwiązane skrócenia należy powtórzyć w tekście bez zmian ostrzegając znakiem [s] kursywą w nawiasach prostokątnych (por. także art. 43). (Now. 44).
Zdanie nie dokończone w podstawie wydania zaznacza się brakiem kropki oraz objaśnia w przypisie tekstowym.
Przekaz nie dokończony objaśnia się w przypisie. (Now. 45).
D. Błędy
Błędy gramatyczne pisarza, o ile nie zniekształcają tekstu i nie czynią go niezrozumiałym, należy pozostawić. Błędy ortograficzne natomiast i zwykłe omyłki (lapsus calami) należy poprawiać, podając w razie potrzeby lekcję przekazu źródłowego w przypisie tekstowym. Błędy powtarzające się ustawicznie należy poprawiać bez zaznaczania w przypisie tekstowym informując o nich w przedmowie do wydawnictwa, przy charakterystyce przekazu.
Błąd, którego wydawca nie poprawia, powinien być potwierdzony dla upewnienia czytelnika o zgodności tekstu wydanego z podstawą wydania.
Błąd w pojedynczym wyrazie potwierdza się skróconym sic kursywą w nawiasach prostokątnych [s]. Błąd logiczny, wadliwą budowę zdania złożonego z wyrazów poprawnych potwierdza się takimż sic podwójnym [ss] w nawiasach prostokątnych. (Now. 46).
Jeżeli błąd dostrzeżono nie w podstawie wydania z jakichkolwiek powodów przy kolacjonowaniu niedostępnej, lecz bezpośrednio w podstawie druku (kopii wydawniczej zrobionej na użytek badacza), wówczas potwierdza się ów błąd jak wyżej, lecz wykrzyknikiem kursywą w nawiasach prostokątnych: [!], [!!]. (Now. 47).
E. Lekcja wątpliwa
Jeśli rozwiązanie skrótu, uzupełnienie braku lub poprawienie błędu nie da się ustalić w brzmieniu jedynym i stanowczym, należy zachowując postawione wyżej zasady podać w tekście lekcję najbardziej prawdopodobną, a w przypisie tekstowym inne możliwe brzmienie oraz powtórzyć skrót. Dla zaznaczenia wątpliwości odczytania wydawca może użyć znaku zapytania kursywą w nawiasach prostokątnych [?].
Silnie skrócone końcówki, zwłaszcza łacińskich gerundiów i partycypiów, których forma budzi wątpliwości, rozwiązuje się antykwą w nawiasach prostokątnych ze znakiem zapytania (bez odsyłacza do przypisu). (Now. 30), (Now. 48)
F. Niejasności przy modernizowaniu interpunkcji
W wątpliwych wypadkach należy zaznaczyć w przypisie tekstowym lub w objaśnieniach wstępnych, że zmodernizowanie interpunkcji zatarłoby niejasność bądź wieloznaczność podstawy wydania. (Now. 49).
G. Korektury
W wydawnictwie należy uwzględnić zmiany (skreślenia, dopiski, poprawki) w tekstach oryginalnych i w kopiach, dokonane zarówno ręką pisarza lub współczesnego mu korektora, jak i inną ręką, stosując się do art. 46, 47, 48, 49, 50.
Ustępy wykreślone przy formułowaniu lub korygowaniu można zamieszczać w przypisach lub pozostawić w tekście w miarę możności objaśniając w przypisach, czyją ręką dokonano skreślenia. Ustępy skreślone, które wydawca pozostawi w tekście należy ująć w znaki skreślenia ├ ┤.
Uzupełnienia i dopiski ponad wierszem, na marginesie lub na dołączonych kartach, poczynione przez samego pisarza lub współczesnego korektora, o ile należą bezpośrednio do tekstu, zwłaszcza jeśli mają do niego odsyłacze, winny być doń wciągnięte, ujęte w nawiasy kątowe < > i w razie potrzeby objaśnione w przypisie tekstowym. (Now. 51).
Glosy i inne dopiski do tekstu pochodzące od pisarza przekazu źródłowego, ale nie należące bezpośrednio do tekstu, mogą być podane w przypisach tekstowych lub w wycinku na skraju zewnętrznym kolumny. (Now. 52).
Wszelkie poprawki w tekście oryginalnym, dokonane ręką samego pisarza lub współczesnego mu korektora, mają być wciągnięte w tekst drukowany, brzmienie zaś pierwotnego tekstu, o ile się da odczytać, należy podać w przypisie tekstowym oraz wskazać, czyją ręką (pisarza lub inną) i w jaki sposób poprawki dokonano (na razurze, po przekreśleniu lub wypunktowaniu).
W tekstach opartych na kopiach należy podawać pierwotne brzmienie poprawionych miejsc tylko wówczas, jeśli sens ich odbiega znacznie od poprawek lub z innych względów ma jakiekolwiek znacznie. (Now. 50).
Poprawki w tekście oraz dopiski nie pochodzące od pisarza lub współczesnego korektora, bez względu na to, czy są współczesne, czy późniejsze, o ile dają coś realnego i godnego uwzględnienia, mają być pomieszczone w przypisach tekstowych z zaznaczeniem o ile możności czasu ich pochodzenia, tekst zaś ma być zachowany w pierwotnym brzmieniu. (Now. 53).
Ustępy skasowane współcześnie lub później przez przekreślenie lub w inny sposób dla zaznaczenia dokonania pewnej czynności (np. prawnej lub kancelaryjnej) należy pozostawić w tekście ujmując w znaki skasowania ╞ ╡. O okolicznościach skasowania należy o ile możności podać wiadomość w przypisie, w objaśnieniach przed tekstem lub w przedmowie.
H. Interpolacje i zapożyczenia
Interpolacje zamieszcza się w nawiasach kątowych < > petitem i objaśnia w przypisach tekstowych. (Now. 54).
Ustępy tekstu przejęte dosłownie z innych źródeł można ująć w odsyłacze (zgodnie z art. 34) i ewentualnie drukować petitem. W przypisie tekstowym należy wskazać źródło tego zapożyczenia z określeniem jego sposobu (dosłownie czy z opuszczeniami); por. art. 18 (Now. 55).
A. Uwagi ogólne
Skopiowany i objaśniony aparatem krytycznym tekst źródła należy zaopatrzyć w odpowiednie:
nagłówki,
objaśnienia tyczące się przekazów i literatury wydawniczej źródła,
przypisy rzeczowe,
przedmowę, wstęp i skorowidze.
Forma redakcji i miejsce zamieszczenia tych elementów zależą od rodzaju źródła: inne są wydawnictwach źródeł narracyjnych, inne w zbiorach dokumentów, akt i listów. (Now. 56).
W redakcji wydawnictwa powinno się przestrzegać jak najdalej posuniętej jednolitości i konsekwencji. Cytując druki czy rękopisy należy stosować ściśle ustalone schematy. Dla druków oddzielnych (tak zwartych, jak i seryjnych): tytuł i wydawca (w wydawnictwach źródłowych), względnie autor i tytuł (w opracowaniach), dalej miejsce i rok wydania, tom i stronice; nazwę serii wydawniczej podaje się w nawiasach okrągłych przed miejscem wydania. Dla mniejszych publikacji źródłowych i rozpraw zamieszczonych w pracy zbiorowej lub czasopiśmie: tytuł i wydawca czy też autor i tytuł, po czym w nawiasach okrągłych tytuł pracy zbiorowej, jej miejsce i rok wydania, tom, stronice, albo też tytuł czasopisma, jego tom (ewentualnie z zaznaczeniem numeru), rok wydania czasopisma i stronice. Skrócenia t. i s. na oznaczenie tomu i stronicy należy zasadniczo opuszczać, zachowując je w wypadkach, kiedy ich brak mógłby spowodować niejasność opisu (np. brak t. przy podziale cytowanego wydawnictwa na serie, tomy i części, brak s. przy paginacji rzymskiej).
Dane bibliograficzne druku podaje się dokładniej tylko przy jego pierwotnym przytoczeniu. W następnych cytowaniach stosuje się już duże uproszczenia poprzestając na nazwisku autora, skróconym tytule i stronicy. Jeżeli chodzi o oznaczanie tego samego miejsca w poprzednio cytowanym dziele, wystarczą po nazwisku autora litery l. c. (loco citato) bez podawania stronicy. Zamiast powtarzania tytułu pracy można przy dalszych przytaczaniach dawać o. e. (opere citato), ale jedynie wtedy, jeśli w wydawnictwie cytowano poprzednio jedną tylko pracę tego autora. Tamże zamiast tytułu i wydawcy czy też autora i tytułu oraz tenże zamiast autora nawiązują do pozycji bezpośrednio poprzedzającej. Cytowanie, zwłaszcza literatury, można poprzedzać słówkiem por. (porównaj), zob. (zobacz), ob. (obacz). Wszystkie cytowane wydawnictwa i opracowania należy zestawić po przedmowie w ogólnym wykazie bibliograficznym wraz ze spisem zastosowanych skróceń (por. art. 80 i 93).
Przy cytowaniu rękopisów określa się naprzód źródło, po czym w nawiasach okrągłych wskazuje się miejsce przechowania (archiwum, bibliotekę), w razie potrzeby zespół lub zbiór, dalej sygnaturę rękopisu oraz stronicę względnie kartę. Można też opuścić określenie źródła i podać tylko zespół, sygnaturę i stronicę, a w nawiasach okrągłych miejsce przechowania. (Now. 56).
Językiem jakim posługują się wydawcy przy redakcji wydawnictwa jest z reguły język polski. Wyjątkowo mogą być opracowane w innych językach wydawnictwa, szczególnie interesujące naukę zagraniczną. (Now. 57).
W zbiorach dokumentów, akt i korespondencji każda jednostka wydawnicza otrzymuje nagłówek, który składa się z bieżącego numeru, daty i miejsca wystawienia aktu oraz krótkiego regestu (wszystko kursywą). W wydawnictwach zapisek sądowych i źródeł pokrewnych można poprzestać na samym numerze bieżącym. (Now. 58).
Każda jednostka otrzymuje w zasadzie osobny numer, jaki jej przypada w porządku chronologicznym zbioru lub w kolejności tekstu źródłowego. Numer ten w cyfrze arabskiej, drukowany tłustym drukiem, umieszcza się w środku strony, przy zapiskach sądowych itp. — na początku tekstu. Falsyfikaty — o ile się drukuje — i dokumenty podejrzane znajdą miejsce pomiędzy autentykami w porządku chronologicznym pod datą, którą podają. Otrzymują one bezpośrednio pod numerem bieżącym odpowiednią adnotacją, np. falsyfikat (por. art. 15). (Now. 59).
Dokumenty nie datowane, o ile chronologicznie nie dadzą się określić, należy umieszczać pod ostatnim rokiem życia lub urzędu wystawcy. Dokumenty chronologicznie określone w obrębie terminu a quo i ad quem umieszcza się pod terminem ad quem, mające zaś tylko datę roczną — po wszystkich dokumentach danego roku. (Now. 60).
Poniżej numeru, po prawej stronie, umieszcza się miejsce i datę wystawienia aktu. Nazwa miejsca otrzymuje właściwą postać używaną w języku wydawnictwa, miejsce obce spolonizowaną formę, o ile taka istniej, jest ogólnie przyjęta i używana.
Jeżeli nazwa zaginęła lub nie da się pewnie zlokalizować, pozostawia się ją w nagłówku w formie przekazu (antykwą).
Jeśli miejsce nie jest w przekazie podane, kładzie się litery b.m., gdy jednak można się go z całą pewnością domyślić, umieszczamy przypuszczalną nazwę w nawiasie prostokątnym kursywą. (Now. 62).
Zaraz po miejscu idzie data pisma, rozwiązana według dzisiejszej rachuby czasu i podająca dzień, miesiąc i rok, bez kropek między cyframi. W braku któregokolwiek z tych elementów chronologicznych należy podać tylko pozostałe. W razie zupełnego braku daty należy ją albo ustalić ściśle, albo w przybliżeniu ze znakiem zapytania, albo w granicach terminów a quo i ad quem i umieścić w nawiasach prostokątnych. Daty notorycznie błędne należy podać w formie poprawnej w nawiasach prostokątnych, a w razie wątpliwości co do ich rozwiązania zaopatrzyć znakiem zapytania. (Now. 63).
Braki w datowaniu albo błędne datowanie należy zaznaczyć w objaśnieniach i podać podstawę, która posłużyła do uzupełnienia lub bliższego określenia daty, względnie do zastąpienia błędnej poprawną. (Now. 64).
Jeżeli w przekazie zachodzi podwójne datowanie, obie daty przedziela się skośną kreską. (Now. 65).
Regest powinien być zwięzły i jasny, i zawierać streszczenie uwzględniające najistotniejsze dane. Regest może być zredagowany w zdaniach lub składać się tylko z haseł.
Polskie nazwy osobowe i miejscowe otrzymują w regestach polską formę zmodernizowaną. Przy trudności identyfikacji nazwiska lub nazwy miejscowości podaje się je w brzmieniu tekstu antykwą. (Now. 66).
Każda stronica otrzymuje swoją numerację bieżącą u góry po zewnętrznej stronie tekstu. W wydawnictwach wychodzących zeszytami, o ile one stanowią bibliograficznie odrębne całości, umieszcza się po wewnętrznej stronie tekstu paginację danego zeszytu, a po zewnętrznej — tomu.
W dłuższych tekstach nie podzielonych na numerowane ustępy (zob. art. 30 i 67) wskazane jest numerowanie wierszy co 5 lub co 10 na wewnętrznym marginesie. (Now. 67).
Forma żywej paginy (nagłówka bieżącego każdej stronicy lub rozwarcia) może być różnorodna, zależnie od rodzajów wydawanego materiału, zawsze jednak winna zawierać elementy ułatwiające szybkie zorientowanie się w treści danej stronicy.
Przy wydawnictwach dokumentów, zapisek sądowych i pokrewnych żywa pagina musi uwzględnić ich numery, ewentualnie i lata.
W wydawnictwach źródeł narracyjnych należy podawać rozdział (o ile źródło jest podzielone na rozdziały), względnie rok, a nawet bliższą datę lub pewne momenty wydobyte z tekstu danych stronic, ułatwiające orientację w wydawnictwie. (Now. 68).
W źródłach narracyjnych, traktatach, mowach itp., podzielonych na długie rozdziały, księgi lub lata, można tekst dzielić na krótkie ustępy numerowane w nawiasach prostokątnych kursywą (por. art. 30).
Jeżeli się tego nie czyni, wskazane jest numerowanie wierszy (zob. art. 65). (Now. 69).
Pożądane jest także zaopatrywanie dłuższych tekstów narracyjnych w daty roczne, miesięczne i dzienne w przypisach rzeczowych, na marginesach lub w tekście w nawiasach prostokątnych kursywą. (Now. 70).
A. Uwaga ogólna
Tekst każdego źródła winien być poprzedzony objaśnieniami wydawcy tyczącymi się przekazu, na podstawie którego drukuje się źródło, tudzież literatury wydawniczej poprzedzającej nowe wydawnictwo. W wydawnictwach źródeł narracyjnych, zapisek sądowych i innych pokrewnych, objaśnienia te będą zamieszczane w przedmowie i na początku wydawnictwa. W zbiorach dokumentów, listów itp. ogólne uwagi o zawartości zbadanych archiwów i bibliotek oraz o znajdujących się w nich rękopisach, z których zaczerpnięto większość materiału, należy podać w przedmowie do wydawnictwa, objaśnienia zaś tyczące się poszczególnych pozycji kładzie się po nagłówku a bezpośrednio przed tekstem. W uwagach tych pożądana jest jak największa zwięzłość i przejrzystość, który to cel można osiągnąć przez schematyczny podział treści. (Now. 71).
B. Przekazy źródłowe
Należy podać przede wszystkim miejsce przechowania oraz dokładną sygnaturę podstawy wydania.
Przy określaniu zbiorów rękopiśmiennych (archiwów, bibliotek, muzeów) można używać syglów, a rozwiązanie ich należy podać po przedmowie.
Każdy przekaz powinien być rozpoznany bibliotecznie lub archiwalnie pod względem przynależności do zespołu lub zbioru (por. art. 90). (Now. 72) (Now. 94).
Opis zewnętrzny podstawy wydania powinien być więcej lub mniej szczegółowy zależnie od ważności i wieku rękopisu i innych okoliczności. Jeżeli podstawą wydania jest podobizna (np. mikrofilm), należy ją scharakteryzować na początku opisu.
Dokumenty sprzed połowy XVI w. powinny być opisane z uwzględnieniem możliwie wszystkich poniższych punktów, późniejsze — ogólniej.
Określenie materiału rękopisu i jego jakości (pergamin czy papier, przy pergaminie określenie jego rodzaju i sposobu wyprawienia, przy papierze opis i wymiary znaku wodnego). Jeśli dokument ma formę poszytu, podać tu należy liczbę i sposób złożenia kart.
Wymiary dokumentu w mm, podające szerokość (mierzoną wzdłuż górnego brzegu), wysokość (po lewym brzegu) i zakładkę (po lewym brzegu), a w razie nierówności — w najszerszym miejscu z zaznaczeniem tej okoliczności. Cyfry szerokości i wysokości oddzielić można znakiem mnożenia x, cyfrę zaś dotyczącą zakładki od tamtych znakiem dodawania (np. 450x255+65).
Opis stanu zachowania dokumentu, zwłaszcza na przestrzeni tekstu, przy czym należy się wystrzegać przesadnej drobiazgowości.
Charakterystyka pisma. Przy dawniejszych dokumentach należy dążyć do określenia ręki pisarza lub wykrycia skryptorii albo kancelarii, z której wyszedł dokument, podać tu można nadto opis innych elementów graficznych, inicjału, znaku notarialnego, podpisów własnoręcznych, gęstości pisma, podkreśleń tekstu, o ile te szczegóły zasługują na uwzględnienie, zaznaczyć należy zmiany i wahania ręki w piśmie oryginałów i wczesnych kopij.
Opis pieczęci obejmujący:
właściciela pieczęci,
stan zachowania,
materiał (wosk, opłatek),
barwa wosku,
sposób przytwierdzenia do dokumentu (wyciśnięcie wprost na dokumencie czy przez papier, przywieszenie, opis wiązadeł, współczesnych woreczków lub puszek),
kształt i wymiar pieczęci w mm (w razie nierównych osi wymiar obu osi),
opis wizerunku pieczęci (obrazu, herbu) sposobem heraldycznym,
napis otokowy, możliwie z zachowaniem lub określeniem typu liter, skróceń i znaków ozdobnych.
Zapiski dorsalne, rzucające światło na powstanie dokumentu (zapiski kancelaryjne) i na jego historię (zapiski archiwalne z podaniem czasu ich pochodzenia przynajmniej w przybliżeniu). Przy aktach publiczno-prawnych należy podawać wszystkie zapiski z odwrocia, a przy prywatno-prawnych tylko zapiski współczesne, z późniejszych zaś takie, które objaśniają lub uzupełniają treść dokumentu albo ważne są ze względu na jego losy (np. zapiski o oblatowaniu). Natomiast długie, nieraz zwyczajne streszczenia mogą być pominięte lub wystarczy wspomnieć o nich sumarycznie, odwołując się do ogólniejszych uwag w przedmowie wydawnictwa, zwłaszcza jeśli się podaje historię archiwum. Co się tyczy porządku w przytaczaniu zapisek dorsalnych, podzielić je przede wszystkim należy na dwie grupy: 1) zapiski kancelaryjne, 2) zapiski archiwalne, w obrębie zaś każdej z tych grup zachować porządek chronologiczny następstwa ścisły lub w braku dat przybliżony. Sygnatury należy podać w grupie zapisek archiwalnych możliwie także chronologicznie, ew. razem z zapiskami, z którymi da się wykazać ich związek. Uwzględniać również należy znaki archiwalne, zaznaczając ich związek z zapiskami dorsalnymi lub dochowanymi inwentarzami, o ile je zawierają.
Księgi sprzed połowy XVI w. winny być z całą ścisłością opisane (format, materiał, objętość, wymiary w mm, oprawa, exlibrisy, pismo, właściwości pisowni, czas powstania, budowa rękopisu, zawartość poszczególnych jego części itd.) (por. wskazówki katalogowania rękopisów w bibliotekach). Budowę rękopisu określić należy według składek, przy czym należy podać liczbę bifoliów (arkuszy, kart podwójnych) wchodzących do każdej składki (poszytu). Rękopisy późniejsze należy opisać ogólnie. (Now. 73) (Now. 94).
Jeśli kopij, na których wydawca oparł wydanie tekstu, jest więcej, należy je zestawić i omówić. Kopie te należy ponumerować w porządku ich wartości lub chronologicznym. (Now. 74).
W omówieniu każdej kopii należy podać na czele miejsce jej przechowania, sygnaturę rękopisu oraz, jeśli przekaz znajduje się w tomie (kodeks, poszyt), wskazać stronice lub karty, które zajmuje kopia (np. s. 8-10 lub k. 27-27 v.). Dalej objaśnić należy czas pochodzenia kopii, stosunek jej do oryginału i do innych kopij, przytaczając wszystkie zapiski w kopii rzucające światło na ten stosunek (np. ex originali, ex libro privilegiorum pergameneo). Nagłówki, w które zaopatrzone są kopie w kopiarzach, winny być przytoczone. Nadto należy dać odpowiednie objaśnienie o wartości każdej kopii, w wypadku zaś, gdy kopie podają różne daty, należy tę okoliczność zaznaczyć. (Now. 75).
Jeżeli tekst jest zawarty w przekazie (księga oryginalna, kopiarz), który został omówiony w przedmowie do wydawnictwa, nie potrzeba tego opisu powtarzać przy objaśnieniach wydawcy do każdej pozycji wydawniczej. (Now. 76).
Obok kopij, na których wydawca oparł wydanie tekstu, należy wymienić dalsze nie użyte przy wydaniu z podaniem miejsca przechowania oraz sygnatury. (Now. 78).
Jeśli tekst źródła nie jest znany ani z oryginału, ani z kopii, ani z druku, należy w osobnej pozycji przytoczyć dosłowne wzmianki o nim, istniejące w dawnych katalogach i inwentarzach bądź w późniejszych przekazach źródłowych. (Now. 79).
C. Literatura wydawnicza źródła
Literatura wydawnicza każdego źródła winna wyczerpywać o ile możności wszystkie poprzednie podobizny, wydania, tłumaczenia, zarówno te, które podały pełny tekst źródła, jak i te, które opublikowały go częściowo lub w formie regestu.
Można jednak pominąć zupełnie wydania poszczególnych akt, listów czy części tekstów narracyjnych, przedrukowanych w czasopismach lub wydawnictwach popularnonaukowych. (Now. 80).
Inne dzieła (nie wydawnictwa), wzmiankujące tylko o danym źródle, należy przytaczać jedynie wtedy, jeśli wzmianka ta posłużyć może do historii tego źródła lub zawiera uwagi krytyczne o jego charakterze i wartości. (Now. 81).
Przy źródłach drukowanych w wielu wydawnictwach zagranicznych należy podać tylko najlepsze wydawnictwa, zawsze jednak uwzględniając takie, w których i poprzednie wydania są wymienione. (Now. 82).
Po przedmowie do wydawnictwa mają być zestawione w alfabetycznym wykazie skróceń dokładne tytuły poprzednich wydawnictw z podaniem wydawcy, miejsca i roku wydania oraz tomów. W wykazie tym należy przyjąć za podstawę raczej tytuły wydawnictw, nie zaś wydawców, których nazwiska należy uwzględnić w wykazie na właściwym miejscu z odesłaniem do tytułu wydawnictwa. W tym samym wykazie zestawia się cytowane w wydawnictwach opracowania. (Now. 83).
Przy każdym źródle z osobna wymienić należy wszystkie wydawnictwa dawniejsze, ponumerowane w następujących grupach:
podobizny,
wydania zupełne, częściowe i tłumaczenia,
regesty.
W obrębie każdej z tych grup należy zachować porządek chronologiczny z zaznaczeniem najlepszej edycji.
Tytuły wydawnictwa podaje się w skróceniu według wspomnianego wyżej (w art. 80) wykazu. (Now. 84) (Now. 85)
Jeśli dane źródło ma inną datę w dawniejszym wydawnictwie niż w publikowanym obecnie lub wykazuje w innych szczegółach ważne różnice, należy te okoliczności omówić. (Now. 86).
D. Uwagi wydawcy
Wydawca może podać swoje uwagi krytyczne o autentyczności źródła, jego genezie, autorze lub chronologii, oparte bądź to na własnych spostrzeżeniach, bądź na wynikach prac poprzedników, wskazując przy tym na literaturę, która zawiera krytyczną ocenę źródła. Uwagi te powinny ograniczyć się wyłącznie do kwestii krytyki formalnej. (Now. 87).
Przypisy rzeczowe umieszcza się pod przypisami tekstowymi albo na końcu pozycji wydawniczej. Przypisy rzeczowe drukuje się petitem kursywą i numeruje cyframi arabskimi.
Każda stronica tekstu otrzymuje osobną numerację przypisów rzeczowych, możliwa jest też numeracja ciągła w obrębie pozycji wydawniczej. (Now. 88).
Przypisy rzeczowe zawierają:
Odsyłacze do wymienionych w danym tekście źródeł, faktów czy osób.
Objaśnienia co do osób nie dość wyraźnie w tekście określonych.
Objaśnienia nazw topograficznych. Nazwy miejscowe dające się utożsamić niewątpliwie z nazwami dzisiejszymi przytacza się w brzmieniu obecnym. Położenie miejscowości określa się o ile możności podaniem województwa (lub ziemi), powiatu i parafii (dla Korony wedle Źródeł dziejowych XVI w. wydanych przez Pawińskiego i Jabłonowskiego), ew. odpowiadających temu podziałów administracyjnych terenów nie wchodzących w XVI w. w skład Rzeczypospolitej. W razie potrzeby położenie określa się w stosunku do najbliższej większej miejscowości, rzeki, wybrzeża morskiego, gór lub t.p. W razie wątpliwości należy określić położeni przy pomocy Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (1880-1902) lub wydawnictw analogicznych. Objaśnienia te mogą być przeniesione do skorowidza.
Rozwiązania i ewentualne objaśnienia dat, miar, monet itp.
Objaśnienia wspomnianych w tekście zdarzeń historycznych i niezbędne sprostowania.
Objaśnienia formy lub treści w miejscach tekstu trudnych do zrozumienia, zawierających sprzeczności lub zasługujących na uwagę z innych względów.
Uwaga: Udzielone w przypisach informacje należy w razie potrzeby popierać powołaniem się na podstawę, czyniąc to w obrębie tychże przypisów. (Now. 89).
Każde wydawnictwo poprzedzać winna ogólna przedmowa, należycie je objaśniająca, przy końcu zaś musi ono posiadać odpowiednie skorowidze. (Now. 90).
A. Przedmowa
W przedmowie należy określić i uzasadnić przede wszystkim przedmiot, cel, zakres chronologiczny, terytorialny i rzeczowy oraz układ wydawnictwa. (Now. 91).
Jeżeli wydawnictwo zawiera teksty w całości lub części dawniej ogłoszone lub wydane w przekładzie, należy podać dokładne wiadomości o poprzednich wydaniach, scharakteryzować ich wartość oraz określić stosunek do nich nowego wydawnictwa. (Now. 92).
Wydawca przedstawia swoje poszukiwania i prace przygotowawcze wskazując zbiory, z jakich czerpał materiały. (Now. 93).
Jeżeli wydawca ogłasza w całości lub w znacznej części zawartość jakiegoś zbioru bibliotecznego lub grupy archiwaliów, winien prócz rozpoznania bibliotecznego lub archiwalnego (por. art. 70) dać charakterystykę (np. dzieje kolekcji, zespołu lub t.p.). (Now. 94).
W wydawnictwach opartych na jednolitym materiale kancelaryjnym należy o ile możności podać dane dotyczące kancelarii lub skryptorii, z której te akta pochodzą, względnie osób, które je przygotowywały, sporządzały lub zbierały. (Now. 95).
W przedmowie należy też przedstawić zasady, według których wydawnictwo zostało opracowane, zwłaszcza jeżeli one częściowo odbiegają od niniejszej instrukcji. (Now. 96).
Po przedmowie należy umieścić:
W wydawnictwach zawierających dokumenty i materiały pokrewne — wykaz ogłoszonych tekstów z regestami i datami w porządku chronologicznym.
Spis wydawnictw i opracowań cytowanych w publikacji z objaśnieniem skróconych tytułów (por. art. 80)
Objaśnienie skróceń używanych w wydawnictwie (por. art. 19).
Ponieważ przedmowę drukuje się najpóźniej, otrzymuje ona odrębną rzymską paginację. (Now. 97).
D. Wstęp rzeczowy
Pożądane są wstępy rzeczowe, które wprowadzają korzystającego z nich w zagadnienia z charakterem wydanych źródeł, ułatwiają przegląd całego zbioru, objaśniają i uzupełniają szczegółowo wypadki historyczne wspomniane w wydawnictwie.
Wstęp taki może poprzedzać całe wydawnictwo, a jeżeli składa się ono z kilku tomów, to może poprzedzać każdy tom z osobna. Bardziej jednak wskazane jest wydawanie tego rodzaju prac jako osobnych rozpraw.
W wydawnictwach, w których materiały zebrane są w grupy ściśle związane treściowo, a dopiero w ramach tych grup ułożone w porządku chronologicznym, można dawać wstępy przed tymi grupami, choćby one nie wypełniały całego tomu. Wstępy rzeczowe mają paginację arabską wspólną z całym wydawnictwem i ze skorowidzami. (Now. 98).
C. Skorowidze
Należy sporządzić do tekstu źródła tudzież do przedmowy i wstępu jeden alfabetyczny skorowidz nazwisk osobowych, jako też nazw miejscowych. Można również objąć skorowidzem objaśnienia i przypisy.
W wydawnictwach wielotomowych każdy tom powinien mieć własny skorowidz; do kilku tomów stanowiących zamkniętą całość można dać wspólny skorowidz w ostatnim tomie, o ile tomy wychodzą wszystkie na raz. (Now. 99).
Imiona i nazwiska należy umieszczać w formie hasłowej najbardziej obecnie utartej i rozpowszechnionej, nazwy zaś miejscowe w polskim brzmieniu dzisiejszym, chyba że miejscowość zaginęła, nie da się już dziś zlokalizować lub nie posiada polskiej nazwy, albo też jeśli okoliczności szczególne zalecają przyjęcie zasady odmiennej. Przy każdym jednak imieniu, nazwisku i nazwie trzeba podać w brzmieniu oryginalnym wszystkie formy występujące w wydawnictwie. Te formy znajdą także właściwe miejsca w skorowidzu według porządku alfabetycznego otrzymując odsyłacze do hasła.
Nazwy osób zamieszczać można też pod miejscem pochodzenia dając pod imionami i nazwiskami odsyłacze. Jeżeli jest więcej osób jednego imienia, zestawić je należy porządkiem alfabetycznym urzędów.
Formy wprowadzone przez wydawcę wskazane jest odróżniać (drukując je kursywą) od form tekstu źródłowego. Jeżeli włącza się do skorowidza nazwiska autorów cytowanych w przypisach lub w przedmowie, można je wyróżnić drukiem rozstrzelonym. (Now. 100).
Przy osobach należy podać wymienione w źródle urzędy, funkcje lub stanowiska oraz w miarę potrzeby stosunki pokrewieństwa. (Now. 101).
Osób i miejscowości stale powtarzających się w wydawnictwie nie podaje się w skorowidzu, co należy zaznaczyć w uwadze umieszczonej na początku skorowidza albo też przy nazwisku i nazwie miejscowości podaje się passim. Jeżeli pewna osoba lub miejscowość jest wymieniona często w pewnej części wydawnictwa, to można podać pierwszą i ostatnią stronicę tej części łącząc je wielokropkiem. (Now. 102).
W niektórych wydawnictwach pod nazwami miejscowymi można umieszczać związane z nimi urzędy i godności w porządku alfabetycznym. (Now. 103).
Po skorowidzu imiennym pożądany jest skorowidz rzeczowy, a jest on konieczny w wydawnictwach zabytków prawnych, gospodarczych i z zakresu kultury materialnej, przy czym wyrazy innojęzyczne oznacza się drukiem rozstrzelonym.
Jeżeli jednak haseł rzeczowych nie ma zbyt dużo i jeżeli zebranie ich w osobnym skorowidzu rzeczowym nie jest z jakichkolwiek względów konieczne, można je umieścić w skorowidzu osób i miejscowości.
Przy odsyłaniu do tekstu należy przytoczyć stronicę, o ile zaś na jednej stronicy jest więcej pozycji, to i numer danej pozycji.
W niektórych wydawnictwach pożądane jest dodanie skorowidza wyrazów polskich, o ile możności z udziałem językoznawcy. (Now. 104).
W skorowidzach nie należy nadużywać odsyłaczy, raczej czasem powtórzyć informację.
Przy końcu wydawnictwa należy podać wykaz omyłek druku oraz sprostowania ważniejszych błędów. (Now. 105).
E. Dodatki
Przed skorowidzem umieszcza się uzupełnienia, które wpłynęły w ciągu druku i nie mogły już być umieszczone w odpowiednim miejscu w tekście. (Now. 106).
Miejsce zniszczone, nieczytelne oraz opustki umyślne, nieumyślne.
Nieuzupełnione (39)
[..... a] + aprzypis o rodzaju braku, ew. [a] + aprzypis o rodzaju i rozmiarze większego braku.
Skrót nieprawidłowy (44) — powtórzyć w tekście + [s].
Uzupełnione (38)
[antykwaa] + aprzypis o rodzaju braku i ew. (43) o możliwości innego brzmienia.
Podobnie dla skrótu nieprawidłowego (44).
Braki formalne w literach (38) — uzupełnić nie zaznaczając.
Sygla: rozwiązanie pewne (21) — [antykwa]
Sygla: rozwiązanie niepewne (21) — syglaa + aprzypis
Data rozwiązana lub dodana w tekście (24, 26, 28) lub w nagłówku (61) — [kursywa]
Zdanie niedokończone (40) — bez kropki, odsyłacz do przypisu
Przekaz niedokończony (40) — odsyłacz do przypisu
Miejsce datowania nie podane w źródle, dodane w nagłówku jako pewne (60) — [kursywa]
Błędy ortograficzne (41) — poprawić nie zaznaczając, ew. lekcja źródła w przypisie
Potwierdzenie wyrazu w podstawie wydania (39, 41) — [s]
Potwierdzenie zdania w podstawie wydania (41) — [ss]
Potwierdzenie wyrazu w podstawie druku (42) — [!]
Potwierdzenie zdania w podstawie druku (42) — [!!]
Skrót wątpliwy w rozwiązaniu (43) — w tekście lekcja najprawdopodobniejsza i ew. [?], w przypisie dać inne możliwości oraz powtórzyć skrót
Końcówka niepewna (43) — [antykwa?] bez przypisu
Tekst źródła (32) — antykwa
Tekst wydawcy (32) — kursywa
Wyrazy innojęzyczne w tekście (32) oraz skorowidzu (100) — antykwa rozstrzelona
Dopiski źródła należące do tekstu (47) — < >
Wykreślenia w źródle (46) — ├ ┤, ew. w przypisie
Skasowania (51) — ╞ ╡
Glosy pisarza (48) — w wycinku lub w przypisie
Interpolacje (52) — <petita> + aprzypis
Zapożyczenia (53) — ująć w odsyłacze do przypisu i ew. petitem
Cytaty w źródle (29) — ująć w cudzysłów
Nawiasy podstawy wydania (29) — ( )
Nr (dodany) ustępu, artykułu, paragrafu (30, 67) — [nr kursywą]
Nr nowej karty lub stronicy przekazu (31) — [k. nr kursywą] ew. [s. nr kursywą]
Pismo wydłużone (31) — krój czcionki lub || || lub przypis
Koniec wiersza w dokumencie oryginalnym (31) — |
Opuszczenie przez podstawę wydania (17) — pięć kropek .....
Opuszczenie przez wydawcę (17) — dwie kreski — —
Regest (18) — kursywa
Objaśnienie opuszczenia przez wydawcę ustępu (18) — [kursywa] ew. przypis
antykwa — tekst źródła (32)
antykwa rozstrzelona — wyraz innojęzyczny w tekście (32), w skorowidzu (100)
antykwa ew. kursywa rozstrzelona w skorowidzu — nazwisko autora cytowane w przypisach lub w przedmowie (96)
[antykwa] — rozwiązanie pewne sygli (21)
[antykwa?] — końcówka niepewna (43)
[antykwaa] + aprzypis — uzupełnione miejsce zniszczone, nieczytelne, opustka umyślna lub nieumyślna, skrót nieprawidłowy (38)
[a] + aprzypis — nieuzupełniony większy brak j.w. (39)
kursywa — tekst wydawcy (32), regest (18)
[kursywa] w tekście źródła — nr (dodany) ustępu, artykułu, paragrafu (30, 67); objaśnienie opuszczenia ustępu przez wydawcę (18), data dodana (68) lub rozwiązana (24, 26)
[kursywa] w nagłówku — miejsce datowania nie podane w źródle, dodane jako pewne (60) data ustalona (61)
[k. nr kursywą] ew. [s. nr kursywą] — nr nowej karty ew. stronicy przekazu (31)
a-petit-b + a-bprzypis — zapożyczenie (53)
<petita> + aprzypis — interpolacja (52)
< > — dopisek należący do tekstu źródła (47)
├ ┤ — wykreślenie w źródle (46)
╞ ╡ — skasowanie (51)
— — dwie kreski — opuszczenie przez wydawcę (17)
..... (pięć kropek) — opuszczenie przez podstawę wydania (17)
( ) — nawiasy podstawy wydania (29)
[ ] — nawiasy wydawcy
[s] — potwierdzenie wyrazu w podstawie wydania (39, 41)
[ss] — potwierdzenie zdania w podstawie wydania (41)
[!] — potwierdzenie wyrazu w podstawie druku (42)
[!!] — potwierdzenie zdania w podstawie druku (42)
[?] — wątpliwość (29)
|| || — pismo wydłużone (31)
| — koniec wiersza w dokumencie oryginalnym (31)
„ ” (cudzysłów) — cytat w źródle (29)
w wycinku — glosa pisarza źródła (48)
odsyłacz literowy typu a lub bc, aa, ab itd. — przypis tekstowy tyczący się wyrazu poprzedzającego (34)
odsyłacz literowy typu a- — początek grupy wyrazów, której tyczy się przypis tekstowy oznaczony a-b (34)
odsyłacz literowy typu -b — koniec grupy wyrazów, której tyczy się przypis tekstowy oznaczony a-b (34)
odsyłacz literowy typu a-a — przypis tekstowy przytaczający wyrazy nie przyjęte w tym miejscu do tekstu ustalonego przez wydawcę (34)
odsyłacz cyfrowy typu 1, 2 itd. — przypis rzeczowy (84)